در این مقاله قصد داریم به بررسی قرارداد اجاره رحم و نحوه تنظیم آن بپردازیم:
رحم اجاره‌ای که در انگلیسی به آن surrogacy گفته می‌شود، روشی نوین برای کمک به فرزندآوری و تولیدمثل در زوجین دارای مشکل باروری است. خوشبختانه مشکلات فقهی و قانونی این موضوع بسیار بااهمیت در حال ازبین‌رفتن هستند و کلیات اجرای این شیوه نیز در قوانین کشور تدوین شده است. قرارداد رحم اجاره‌ای یا رحم جایگزین، از جمله مباحث پیچیده و جدید حقوقی است که هنوز هم ابهامات فراوانی دارد. اما بااین‌وجود، برخی از جزئیات آن از سوی حقوق‌دانان به‌درستی بررسی و بازگو شده است.
در همین راستا و در این مطلب به ابعاد حقوقی قرارداد اجاره رحم به عنوان یکی از انواع اجاره نامه، می‌پردازیم. به‌این‌ترتیب، در پایان این نوشته علاوه بر دستیابی به اطلاعات صحیح راجع به رحم اجاره‌ای، با نحوه تنظیم و تعهدات طرفین این قرارداد نیز آشنا خواهید شد.
رحم اجاره‌ای چیست و چه کاربردی دارد؟
پیش از ارائه تعریفی جامع و مختصر از قرارداد اجاره رحم، باید کمی درمورد رحم جایگزین صحبت کنیم. چرا که درک صحیح این شیوه پزشکی مدرن برای تولیدمثل، کمی دشوار است. زن‌وشوهری را تصور کنید که سال‌ها است بچه‌دار نمی‌شوند. آن‌ها انواع روش‌های بارداری را پشت سر گذاشته‌اند؛ اما دریغ از گرفتن نتیجه دلخواه! پس از مدت‌ها تحقیق و پرس‌وجو متوجه می‌شوند که با استفاده از رحم جایگزین می‌توانند صاحب فرزند شوند.
در فرایند رحم جایگزین یا سوروگاسی، زن‌وشوهری که توانایی باروری ندارند به آزمایشگاه مراجعه می‌کنند. تخمک و اسپرم آن دو جدا شده و پس از لقاح در آزمایشگاه، وارد رحم خانمی دیگر می‌شود. خانمی که جنین را در رحم خود نگهداری می‌کند، باید شرایط خاصی داشته باشد که در ادامه به آن اشاره می‌کنیم. جنین در محیط رحم آن خانم پرورش‌یافته و پس از زایمان، به پدر و مادر بیولوژیک یا واقعی خود بازگردانده می‌شود.
تمام فرایند بالا باید طی قرارداد اجاره رحم انجام شود. در واقع این توافق یکی از انواع قرارداد اجاره است که در مواد 466 و 467 قانون مدنی به آن اشاره شده است. ممکن است تعجب کنید که مگر می‌شود انسان را هم اجاره کرد! بله این امکان وجود دارد و طبق گفته قانون‌گذار، مورد اجاره ممکن است اشیا یا حیوان یا انسان باشد.
نحوه نوشتن قرارداد رحم اجاره‌ای
نوشتن متن قرارداد اجاره رحم یا رحم اجاره‌ای، امری تخصصی و نیازمند برخورداری از دانش کافی حقوقی است. ازاین‌رو، تدوین این قرارداد به دست طرفین کار اشتباهی است و توصیه می‌کنیم اگر قصد جدی برای این کار دارید، حتماً با مشاوره حقوقی تخصصی با یک وکیل متبحر، آگاهی خود را در این زمینه افزایش دهید. بااین‌حال، در ادامه، بندها و مواد اصلی موافقت‌نامه رحم اجاره‌ای را با هم بررسی می‌کنیم تا ارکان این توافق را بشناسید.
موضوع اجاره
در اینجا، موضوع قرارداد عبارت است از:
اجاره رحم اجیر به‌عنوان مادر جایگزین از سوی مستأجرین، پرورش جنین در رحم اجیر تا زمان تولد نوزاد و تحویل نوزاد به مستأجرین.
مدت قرارداد
مدت قرارداد مزبور، از تاریخ تنظیم توافق‌نامه شروع می‌شود و تا پایان دوران بارداری مادر جایگزین ادامه دارد. البته، ممکن است بنا به دلایلی، مادر جایگزین موفق به وضع‌حمل نشود یا جنین در ماه‌های اولیه بارداری سقط شود. در این صورت نیز قرارداد تا زمان سقط ادامه دارد.
چنانچه دو طرف، قرارداد را تنظیم کنند و پس از انجام آزمایش‌ها معلوم شود که مادر جایگزین گزینه خوبی برای نگهداری جنین نیست و آزمایش‌ها منفی باشند، این قرارداد خاتمه می‌یابد.
تعهدات اجیر در قرارداد اجاره رحم
به خانمی که صاحب رحم جایگزین است، Surrogate Mother گفته می‌شود. این شخص پس از طی دوران بارداری، و اتمام زایمان موظف است نوزاد را به پدر و مادر ژنتیکی خود تحویل دهد. در واقع، مهم‌ترین تعهد مادر جایگزین این است که در ازای دریافت مبلغ اجاره، فرزند متولد شده را پس از زایمان به مادر و پدر اصلی‌اش تحویل دهد.
مسئولیت دیگر مادر جایگزین، انجام تمام معاینات و آزمایش‌های پزشکی است. این شخص نباید معتاد باشد، سابقه بارداری پرخطر و منجر به سقط داشته باشد و از لحاظ روحی نیز در سلامت کامل به سر ببرد.
تعهدات مستأجر در قرارداد اجاره رحم
مستأجر، همان پدر و مادر بیولوژیک فرزند هستند. آن‌ها به دلایل مختلف پزشکی قادر به فرزندآوری نیستند و به‌عنوان آخرین راه، رحم جایگزین را انتخاب کرده‌اند. پدر و مادر نیز بایستی آزمایش‌ها و معاینات متعددی را پشت سر بگذارند، به دادگاه مراجعه کرده
ضمانت اجرای قرارداد
متأسفانه، پس از تصویب قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور در سال 1382 و حتی پس از اجرای آیین‌نامه این قانون؛ همچنان شاهد ابهامات و کاستی‌های فراوان دررابطه‌با قوانین و احکام رحم جایگزین هستیم. بااین‌وجود، توصیه ما این است که توجه زیادی به آثار و عواقب قرارداد خود داشته باشید. در نتیجه، ضروری است که برای مواردی نظیر مفقودشدن مادر جایگزین، تحویل ندان نوزاد پس از وضع‌حمل و سقط عمدی جنین از سوی اجیر، ضمانت‌های لازم را در نظر بگیرید.
به‌عنوان‌مثال، در اغلب قراردادهای اجاره رحم، مبلغ اجرت به‌یک‌باره به مادر جایگزین پرداخت نمی‌شود؛ بلکه این مبلغ طی چند فقره چک و در پایان هر کدام از ماه‌های بارداری، پرداخت می‌شود.
تعریف قرارداد اجاره رحم و ماهیت قانونی آن
“قرارداد اجاره رحم (Surrogacy Agreement) مطابق ماده 10 قانون مدنی و قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور تنظیم می‌شود. این موافقت‌نامه میان اجیر (مادر جایگزین) و مستأجر (زوجین نابارور) امضا شده و حاوی شرایطی نظیر تعهدات طرفین، اجرت، نحوه پرداخت اجرت به اجیر و… است.”
بنابراین، در قرارداد مزبور، مادر و پدری که توانایی فرزندآوری ندارند به بانویی که شرایط نگهداری جنین و وضع‌حمل دارد، مبلغی را به‌عنوان اجرت پرداخت می‌کنند. دقت کنید که مادر جایگزین (خانمی که جنین در رحم او قرار می‌گیرد) در ازای دریافت اجرت صرفاً جنین را تا زمان زایمان حمل می‌کند. ازاین‌رو میان این شخص و نوزاد متولد شده رابطه مادر و فرزندی حاکم نیست.
البته، به لحاظ ژنتیکی نیز مادر جایگزین و نوزاد شباهتی به هم ندارند. این در حالی است که سلامتی مادر جایگزین اهمیت بسیار زیادی در سلامتی نوزاد دارد. بر همین اساس، علاوه بر پدر و مادر بیولوژیک نوزاد، مادر جایگزین نیز باید مدت‌ها تحت انواع معاینات پزشکی و روان‌سنجی قرار بگیرد.
برای درک بهتر این قرارداد، باید با تعاریف جنین و اهدای جنین از نگاه قانون‌گذار نیز آشنا شوید.
منظور از جنین در قرارداد اجاره رحم یا اهدای رحم چیست؟
در آیین‌نامه اجرایی قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور که در سال 1383 تصویب شده است، جنین به این صورت تعریف شده است: “جنین، همان نطفه حاصل از تلقیح خارج از رحمی زوج‌های قانونی و شرعی است که از مرحله باروری تا حداکثر پنج‌روز خواهد بود. این جنین می‌تواند به دو صورت تازه و منجمد باشد.”
اهدای جنین چیست؟ چه تفاوتی با اجاره رحم دارد؟
در آیین‌نامه اجرای قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور، اهدای جنین به این صورت تعریف شده است:
“اهدای جنین یعنی واگذاری داوطلبانه و رایگان یک یا چند جنین از زوج‌های واجد شرایط مقرر در قانون و این آیین‌نامه به مراکز مجاز تخصصی درمان ناباروری برای انتقال به زوج‌های متقاضی دارای شرایط مندرج در قانون.”
با این حساب، اهدای جنین، عملی رایگان و داوطلبانه است؛ درحالی‌که در اجاره رحم جایگزین، زوجین باید مبلغی را به‌عنوان اجرت (مبلغ اجاره رحم) به مادر جایگزین بپردازند. در این صورت، بانوی صاحب رحم جایگزین، نسبت به پذیرش جنین و گذراندن دوران بارداری متعهد می‌شود. در نتیجه، اجاره رحم بر خلاف اهدای رحم، عقدی معوض و غیررایگان است.
طرفین قرارداد اجاره رحم و تعهدات آن‌ها
همان گونه که تا این قسمت متوجه شدید، قرارداد رحم جایگزین که نوعی از اجاره اشخاص محسوب می‌شود و مطابق ماده 512 ق.م دو طرف دارد: طرف اول اجیر و طرف دوم مستأجر.
ماده ۵۱۲ قانون مدنی بیان می‌کند که: در اجاره اشخاص کسی که اجاره می‌کند مستأجر، کسی که مورد اجاره واقع می‌شود اجیر و مال‌الاجاره نیز اجرت نامیده می‌شود.
منظور از اجیر مادر جایگزین است که قصد دارد در مقابل دریافت پول، جنین یک زوج دیگر را در رحم خود پرورش دهد. مستأجر نیز همان زن و شوهر قانونی و شرعی هستند که توان باروری نداشته و در برابر پرداخت مبلغی معین، با بانویی که شرایط نگهداری جنین در رحم را دارد، قرارداد اجاره رحم می‌بندند.
جمع‌بندی
موضوع حساس و نوظهوری به نام رحم جایگزین، مدت‌ها است که مایه خوشحالی و امیدواری زوجین ناتوان در فرزندآوری شده است. در همین راستا، این مطلب را به رحم اجاره‌ای، اهدای رحم اختصاص دادیم. در این میان، قرارداد اجاره رحم را با بیانی ساده و شیوا توضیح داده و نکات حقوقی آن را بازگو کردیم.
چنانچه شما هم قصد استفاده از این قرارداد را دارید، توصیه ما این است که تنظیم قرارداد سفارشی خود را به وکلای متخصص تیم ما بسپارید. مزیت قراردادهای سفارشی یا اختصاصی این است که دقیقاً مطابق انتظارات و خواسته‌های مخاطبان تنظیم می‌شوند؛ بنابراین، منافع آن‌ها را به‌خوبی پوشش داده و از مشکلات حقوقی احتمالی نیز جلوگیری خواهد کرد. برای سفارش هر نوع قرارداد اختصاصی کافی است با مشاوران حقوقی تیم در تماس باشید.